ਲੇਖ - ਭਾਗ - 11
ਕਨੇਡਾ ਤੋਂ ਇਕ ਕਵੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਕੋਲ ਆਇਆ। ਉਸ ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਕ ਮਜ਼ਲਸ ਰੱਖੀ। ਪੰਜ ਸੱਤ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆਮੰਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਸੱਜਰੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਗਈ।ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ, ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ।ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਚੱਲਿਆ। ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਹੋਈ।ਵੱਡੇ ਹਾਲ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਦੋ ਸੋਫੇ ਲੱਗੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਕਵੀ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ। ਸੋਫਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਡਾਇੰਨਿਗ ਟੇਬਲ ਪਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਬੈਠਾ ਸੀ।ਘਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਅਤੇ ਬੈਡਰੂਮ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਦਾ ਇਤਫ਼ਾਕ਼ਨ ਰਸਤਾ ਵੀ ਉਸੇ ਹਾਲ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਲੇਖਕ ਦਾ ਬੇਟਾ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਫਤਿਹ ਬੁਲਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਮੇਜ਼ ’ਤੇ ਕਿਤਾਬ ਰੱਖ ਕੇ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦੀ ਹੋਈ ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਚੁੱਕ ਲਈ। ਇਹ ਅਰੁਨਧਤੀ ਰੌਏ ਦਾ ਨਾਵਲ ਸੀ।ਮੈਂ ਪੰਨੇ ਫਰੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਮੈਥੋਂ ਇਕ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਦੇਖਣ ਲਈ ਮੰਗ ਲਈ। ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਬੈਕ ਕਵਰ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਨਿਹਾਰਿਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਵਾਹ!”
ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤਾਬ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਨੇ ਫੜ੍ਹ ਲਈ। ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਫਰੰਟ ਅਤੇ ਬੈਕ ਕਵਰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਕਮਾਲ ਐ!”
-----
ਜਿਵੇਂ ਮੁਗਲਾਂ ਸਮੇਂ ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਰ ਮੂਹਰੇ ਬਲਦੀ ਸ਼ਮ੍ਹਾ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ; ਉਹ ਕਲਾਮ ਪੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਫਿਰ ਅਗਲੇ ਮੂਹਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਉਹ ਕਲਾਮ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਇੰਝ ਕਿਤਾਬ ਘੁੰਮਦੀ ਗਈ ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਅਖੀਰਲੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਬੈਕ ਕਵਰ ’ਤੇ ਲੱਗੀ ਅਰੁਨਧਤੀ ਰੌਏ ਦੀ ਫੋਟੋ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਊਂ ਸੋਹਣੀ ਐ, ਪਰ ਰੰਗ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਮਾਰ ਖਾ ‘ਗੀ।”
-----
ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਾਣਪੀਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੀ ਤੇ ਡਾਇਨਿੰਗ ਟੈਬਲ ’ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਸਾਡੇ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਬਿਨਾ ਪੜ੍ਹਿਆਂ ‘ਗੌਡ ਔਫ ਸਮਾਲ ਥਿੰਗਜ਼’ ਨੂੰ ਸਰਬ ਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਦੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰੀਨ ਕਿਤਾਬ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
-----
ਇੰਡੀਆ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਲਈ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੈਟਾਗਿਰੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ। ਪਟਿਆਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆਂ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਲੱਗਾ, “ਤੁਹਾਡਾ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਰਚਿਆ ਸਾਹਿਤ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਅਖਵਾ ਸਕਦਾ।”
“ਤੂੰ ਇਥੇ ਬੈਠਾ ਧਾਰਾਂ ਕੱਢੀ ਚੱਲ।ਅਸੀਂ ਜਿੰਨੇ ਜੋਗੇ ਹਾਂ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਬੈਠੇ ਆਪਦਾ ਕੰਮ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਹਿਤ ਸਾਹਿਤ ਹੁੰਦੈ। ਚੰਗਾ ਜਾਂ ਮਾੜਾ। ਪਾਠਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਰਗੀ ਵੰਡ ਤੁਹਾਡੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਹੈ, ਪਾਠਕ ਲਈ ਨਹੀਂ।”
“ਤੂੰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਕੀ ਹੁੰਨੈ?”
“ਮੈਂ ਚੁਣ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੁੰਦਾਂ। ਮੇਰੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤਰੀਕੇ ਨੇ। ਇਕ ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇ, ਵਧੀਆ ਹੋਵੇ। ਦੂਜਾ ਜਿਸਦੀ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਲੋੜ ਹੋਵੇ। ਭਾਵ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਾਹਿਤ। ਤੀਜਾ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਭੇਂਟ ਕਰੇ।”
“ਵਧੀਆ ਪੁਸਤਕ ਲਈ ਤੇਰੀ ਕੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਹੈ?
“ਇਕ ਲੜਕੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ’ਤੇ ਕਿਤਾਬ ਖ਼ਰੀਦਣ ਗਈ। ਉਹ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਵਧੀਆ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਦਿਉ। ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਕੱਢ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ। ਆਹ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਤੂੰ ਇਸ ’ਤੇ ਮਰ ਜਾਵੇਗੀ। ਲੜਕੀ ਕਹਿੰਦੀ ਰਹਿਣ ’ਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਿਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮਰ ਰਹੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਦਰ ਜੀਉਣ ਦੀ ਹਸਰਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।ਵਧੀਆ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਇਹੋ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।”
------
ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਵੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹਨ।ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰੈਡੀਮੇਡ ਤਨਕੀਦੀ ਲੇਖ ਲਿਖ ਕੇ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਵਾਂ ਛੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਥੇ ਜਿਹੜੇ ਮਰਜ਼ੀ ਲੇਖਕ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇ ਰਚਨਾ ਦਾ ਨਾਮ ਜਦੋਂ ਜੀਅ ਚਾਹੇ ਉਹ ਭਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਆਲੋਚਕ ਹਨ ਡਾ: ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ।ਚੰਦਨ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਅਸਚਰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵੀਨਾ ਵਰਮਾ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦੇ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਟਕਸਾਲੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਲਵਈ ਬੋਲੀ ਵੀ ਬੁਲਵਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਐਨੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਜਿਸਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਪਾਠਕ ਵੀ ਸਮਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਡਾ: ਚੰਦਨ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।ਸਾਡੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸ ਲਈ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹਨ। ਹੁਣ ਜੇ ਕਿਸੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਆਉਂਦੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਡਾਇਲਾਗ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਘਸੋੜ ਦੇਈਏ। ਉਹਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ? ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪਾਠਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਪੜ੍ਹ ਲਵੇ। ਨਾਲੇ ਮੈਂ ਕਦੋਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।
-----
ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੋ ਉਹ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹਨ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਲਿਖ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਪਾਤਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੇ ਮੇਰਾ ਪਾਤਰ ਚੀਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਵਾੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ? ਮੈਨੂੰ ਚਾਇਨੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਮੇਰੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਉਥੇ ਮੈਂ ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਹੀ ਕੰਮ ਚਲਾਵਾਂਗਾ ਕਿ ਚੀਨੀ ਪਾਤਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਹਾ। ਕੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਮੈਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹੀ ਦੱਸਾਂਗਾ। ਮਲਵਈ ਬੁਲਵਾਉਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰ ਆਪਣਾ ਇਲਾਕਾਈ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਪਾਤਰ ਬ੍ਰਮਿੰਘਮ ਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ 'ਬ੍ਰਮੀ' ਬੋਲੇਗਾ।
-----
ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਨੰਗੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ’ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਵਾਰ ਚੰਦਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੇਰੀਆਂ ਪਾਤਰ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਲੁੱਚੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹਨ, ਏਦਾਂ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ।
“ਮੇਰੀਆਂ ਪਾਤਰ ਕੁੜੀਆਂ ਪੈਮ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀਆਂ ਜੰਮਪਲ ਬਾਲਗ ਅਜ਼ਾਦ ਖ਼ਿਆਲ ਕੁੜੀਆਂ ਹਨ।ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਸੰਬੰਧ ਅਕਸਰ ਬਣਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪਸ ਵਿਚ ਮੁੰਡਿਆਂ ਬਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਉਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ਨਾਲੇ ਇਕ ਚੁਟਕਲਾ ਵੀ ਹੈ। ਇਕ ਜਨਾਨੀ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ, ਨੀ ਜਦੋਂ ਦੋ ਬੰਦੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਦੂਜੀ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹੀ ਜੋ ਆਪਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਾਂ। ਤਾਂ ਪਹਿਲੀ ਫੱਟ ਬੋਲ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਹੈ ਨੀ ਭਾਈਆਂ ਦੀਉ! ਐਨੀ ਲੁੱਚੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ? ਡਾ: ਸਾਹਿਬ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਅਸ਼ਲੀਲ ਗੱਲਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਕੌਲੀਗ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਝਿਜਕ ਦੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਵੈਸੈ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਵੀ (ਪਿਕਾਡਿੱਲੀ) ਦੋ ਔਰਤਾਂ ਲੁੱਚੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ?”
ਚੰਦਨ ਖੁੱਦੋਂ ਵਾਂਗ ਬੁੜ੍ਹਕ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਮੇਰੀਆਂ ਪਾਤਰ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਮੈਂ ਕੀ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਵਾਉਂਦਾ?”
“ਬਸ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਆਲ ਦਾ ਜੁਆਬ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮਿਲ ਗਿਐ?”
ਚੰਦਨ ਸਾਹਿਬ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਏ ਇਹ ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਿ ਬੈਠਾ।
No comments:
Post a Comment